Kagabi ay hindi ako sumama sa mga kaibigan ko. Naipangako ko kay Kuya na sa kanya ko ipagkakaloob ang isang buong linggo. Itong linggong ito. Kahit na nga ba sa loob ng nakaraang mga buwan ay siya na ang naging gunitain ng buo…ng pamilya.
Alam ko, magiging masaya na naman sa bahay. Wala na ang supil na mga ngiti. At mga halakhak na ang kamatayan ay halos sabay sa pagkakaluwal. Magiging maluwag na naman ang aming paghinga. Noon, tila lahat ng sariwang hanging pumasok sa bahay ay para kay Kuya lamang. Wala na ang wari’y tinik na dumuduro sa aming magkakapatid sa mga panahong kami’y nakalilimot at nakapagbibiruan. Sa aming panaka-nakang pagbibiruan, kung magkagayon man, ay saglit lamang ang dampi ng tuwa sa aming mga mukha. Kahit na nga malayo pa kami sa silid ni Kuya. Talaga lamang na mahirap sikilin ang paminsan-minsang bugso ng damdamin. Sigla at indak ang tunay na kahulugan ng buhay. Iyon ang alam ko. Iyon ang nadarama ko.
Minsan galing sa paglalaro, ang aming bunso’y humahangos na umuwi. Parang ibig umiyak. Ako ang dinatnan sa bahay. (Nasa palengke si Inang. Nagtuturo si Ate Ester sa elementarya. Si Ditse ay nasa tahian, nanahi.) Sa pagitan ng hinahabol na paghinga at pandalas na singhot ay ibinulalas niya ang unang kalbaryo ng kanyang kamusmusan. “Diko, mamamatay na nga ba si Kuya? Kanser nga ba ang sakit ng Kuya, ha, Diko?”
Matagal. Hindi ako nakaimik. Dambuhalang kulog ang bawat salitang umalpas sa kanyang munting bibig. Nakabibingi. Nakapanlulumo. Sa kanya ko unang narinig ang mga tanong na ito. Maliwanag at sukol sa kahulugan. Ni wala akong lakas na bigkasin sa aking sarili ang mga katanungang iyon. Bagama’t matagal ko nang pilit inaarok ang hiwaga ng kamatayan. Matagal na. Bago pa magkasakit si Kuya.
Si Lito. Bata pa siya. Wala pa sa kanyang kamalayan ang hiram na buhay. Siya’y isang kerubin ng kawalang-kamatayan. Sa kanya ang buhay ay isang biyayang sinlusog ng kalikasan. Hindi niya kailangan ang mahabang paliwanag. “Kanser nga sakit ng Kuya, pero madali na itong gamutin ngayon, di tulad noong araw,” sabi ko. “Kita mo at kay lakas ng Kuya ngayon,” dugtong ko pa. Iyon lamang at buong kasiglahan siyang bumalik sa iniwang mga kalaro. Matagal na siyang wala nang muli kong mahagilap ang aking sarili.
Anim na buwan ang taning ng doktor kay Kuya. Pagkaraan ng limang buwan ay malakas pa rin si Kuya. Minsan ay dumalaw si Tata Miguel. Sabi niya, “Bakit hindi ninyo dalhin kay Da Ipe. Aba’y kay-rami nang napagaling ni Da Ipe na tinanggihan na ng mga doktor.” At inumpisahan niya ang litanya. “Naroon si Monico na natuklaw ng ulupong, nakatirik na raw ang mga mata nang idating kay Da Ipe matapos tanggihan ni Dr. Villavicencio. Si Huling na modista, matagal ding nagkasakit, etraytis daw yata ang sabi ng doktor, pero hindi at kulam pala. Sandali lang pinagaling ni Da Ipe. Si Damian, ulser daw, nakatuwaan lang pala ng nuno sa punso. Si Robert ng Tata Sidro mo. Si Ameliang kapitbahay n’yo. Si Turing.”
Marami pa siyang sinabi na pinagaling ni Da Ipe. Wala siyang binanggit tungkol doon sa kung hindi man pinalubha ni Da Ipe ay hindi naman niya napagaling. Si Doro, si Maryang Tuhod, si Enyang, si Andang Pedro, si Tacing.
“Bayaan mo, Kuya Miguel,” sabi ni Inang, “at baka madala rin namin si Berting bago matapos ang linggong ito.” Ngunit alam kong alam ni Inang na hindi papayag ang Kuya. Buung-buo ang sampalataya ni Kuya sa siyensiya ng medisina kung sakit at sakit din lang ang pag-uusapan. Nasa huling taon na sa kolehiyo si Kuya at Medical Technology ang kanyang kurso. Pangarap din kasi niya na makarating sa Amerika.
At ako nga, bagaman at salutatoryan nang magtapos ng haiskul ay napilitang maghinto muna matapos makaisang taon sa UP. “Hintayin mo nang makatapos ang Kuya mo,” madalas na sabihn ni Inang. “Buti kung buhay pa ang Amang mo. Baka sakaling matustusan namin kayong dalawa. Pero ngayon, kahit nakatutulong na ang Ate Ester mo ay hirap pa rin tayo.” Hindi alam ni Inang na hindi na niya kailangang sabihin pa sa akin ang aming pagsusumikap na umunlad. Hindi na niya dapat isa-isahin pa ang matatarik na bundok sa aming harapan. Aalis na lamang akong nahahabag kay Inang, dahil alam kong nahahabag din siya sa akin.
Naalala ko si Danny. Matalik ko siyang kaibigan at mahigpit ding kaagaw. Siya ang aming balediktoryan sa San Ildefonso Academy. Pareho kami ng pamantasang pinasukan at pareho rin ng kursong kinuha. Nahinto nga lamang ako. Noong isang linggo ay dumalaw rin siya kay Kuya. Ngunit alam ko, gusto rin niya akong makita. At makausap.
Masayang tao si Danny. Ewan ko kung paano siya nakatiis na hindi ngumiti simula pagpasok sa bahay hanggang sa siya’y magpaalam. At kung paano siya nakapagtiis na hindi magkuwento. Malakas magkuwento si Danny. At lalong hindi siya marunong maubusan. Alam ko, wala siyang maapuhap na kahit isang kaluluwang may buhay sa buong kabahayan.
Ihihatid ko siya sa abangan ng sasakyan. Wala kaming kibong pareho. “Hanggang kailan ba ang taning sa Kuya mo?” pamaya-maya’y biglang tanong ni Danny.
“Bago matapos ang buwang ito,” sagot ko. Nakatingin ako sa malayo. Alam ko tinatantiya ni Danny kung ano ang nasa kalooban ko. Sa tuwing mag-uusap kami ay kapwa malaya sa mga personal na alalahanin ang bawat isa, di tulad ngayon.
“Lahat naman tayo ay may taning ang buhay, a,” sabi niya. Hindi ako sumagot. Nakatingin pa rin ako sa malayo.
“Mapalad nga ang Kuya mo at alam niya kung kailan siya mamamatay,” muling tuldok ni Danny na parang naghahanap ng mina ng langis.
“Sangangdaan ang patunguhan ng tao, Danny, nalimutan mo na ba si Socrates? May mamamatay at may mamamatayan. Maaaring mapalad ang isa ngunit paano ang iba?” pagtutol ko.
Hindi alam ni Danny, tunay na matatag ang loob ni Kuya. Minsan ay napuna niya marahil ang aming pagkabalisa. Ang hindi pagiging natural ng aming mga kilos. Pati na ang bukas ng aming mga bibig ay kanyang pinagmamasdan. “Masaya sana ako,” sabi niyang nagtatampo, “at kung ako’y nagbibiro ay malalakas ang inyong halakhak, lamang ay wala akong taginting na maulinigan. Sa mga kuwento ko ay tainga lamang ninyo ang matamang nakikinig. Iba ang alagataing kipkip ng inyong mga puso.” Si Ate Ester at si Ditse ay bigla na lang tatalikod at magpapahid ng luha na hindi raw nila kayang mapigilan. Ako naman ay aalis na hindi alam kung saan pupunta.
Mapalad nga si Kuya. Ngunit si Inang? Kami? Si Ate Ester at si Ditse?
Ilang beses kong nabungarang umiiyak si Inang sa kanyang silid. Mula nang mamatay si Amang ay sinarili na naming magkakapatid ang natitira pang kahulugan sa kanyang buhay. Bawat kabiguan namin ay sugat niyang tinitiis. Ngunit ngayon, para kay Inang ay wala nang ningning ang sinag ng araw sa umaga. Sa kanya, at sa aming lahat, ang bawat bukas ay may dalang dagok ng pangamba. Datapwa’t para kay Inang, at iyon ang pinakamasakit sa akin, sa bawat katiyakan ng bukas ay may pangitain pa rin ng pag-asa.
Sina Ate Ester at si Ditse. Silang tatlo ang halos magkakaalinsabay. Silang tatlo ang pumupunit at humahabi sa lahat ng problema ng bawat isa. Malilimutan pa ba ni Ditse nang minsang may bumastos sa kanya doon sa tahian ay napaaway si Kuya. Pinalo si Kuya ng kahoy na may pako at tinamaan siya sa tuhod. Hindi na gumaling ang sugat, at ito nga marahil ang naging sanhi ng kanyang kanser. Paano sila ngayon? Ngayong alam nila na malapit nang mawala sa kanila si Kuya. Unti-unti. Araw-araw.
Abut-abot ang pagtutol ni Danny nang sabihin kong lilipat na ako ng ibang kurso. Alam kasi niya kung gaano kalaki ang paghahangad kong maging isang mahusay na manggagamot. Nagiging labis lang daw ang aking pagiging sentimental. Ang matawag na sentimental ay isang mabigat na paratang sa aming dalawa ni Danny. At maging sa lahat ng mga kabarkada namin sa kolehiyo. Mariin ang aking naging pagpapaliwanag. Marahil ay pagtatanggol sa sarili.
“Alam mo, Danny,” sabi ko, “wala na ang dating magneto ng medisina sa aking katauhan. Aking natuklasan na kung nagagawa mang patagalin ng mga makabagong gamot at pamamaraan ng medisina ang buhay ng tao, wala naman itong kakayahang gawin siyang higit na maligaya. Ilang kutsaritang luha ang kapalit ng kakaunting gamot na ibibigay mo sa isang batang maysakit? Maihahambing mo ba sa libo mang kamatayan ang takot ng isang musmos sa duro ng iniksiyon? Ilang pamilya ang pumalaot sa habambuhay na paghihikayos upang mabuhay ang isang kaanak na magiging inutil lamang sa habampanahon? Ewan ko kung ano ang nadarama mo sa tuwing papasok ka ng ospital. Para sa akin, higit na magaan ang aking hakbang pagkagaling ko sa isang libing.”
Tahimik lang si Danny habang ako’y nagsasalita. Nakatingin sa akin. Alam kong nasa balag siya ng hindi paniniwala at pagkaawa. Kahit kailan ay hindi ko pa nakitang nabigla si Danny.
Muli, nagpatuloy ako. “Kilala mo ba si Da Ipe? Alam mo, higit na marami siyang napaliligayang tao. Maraming taga-ibang lugar ang nagsasadya kay Da Ipe upang magpagamot. Hindi siya tumatanggi. Dalhan mo siya ng naghihingalo, ng sinabugan ng apendisitis, ng may kanser, may lukemya, may ulser, natetano, nalason, nakalulon ng pako, at buong pagtitiwalang gagamutin niya ang kahit sino sa kanila.”
Sumabad si Danny. “Iisa ang kanyang gamot. Iniksiyon ng pag-asa. Hanggang sa huling sandali.”
“Mahiwaga ang pag-asa, Danny,” sabi kong halos pabulong. “Walang mali at tamang pag-asa. Si Da Ipe sa kabila ng pag-asenso ng teknolohiya at sibilisasyon ay patuloy pa ring dinarayo ng mga tao. Mapagaling man sila o hindi ay walang gaanong kaibahan. Ang mahalaga ay madala kay Da Ipe ang mga may karamdamang hindi na kayang lunasan pa ng mga maalam na doktor.”
Pinigil ako ng mga sunud-sunod na tanong ni Danny. Nagpapaalaala. “Mario, hindi ka na ba tulad noong araw? Takot ka na ba sa katotohanan? Hindi ba’t katotohanan at katiyakan ang ating hinahanap?
Maliwanag sa akin ang lahat. Gusto ni Danny na sagipin ang tuluyang pagkalunod ng aking katinuan. Pagtatangkang walang lakip ng pang-unawa.
Malayo ang baryo nina Danny. Maglalakad siya kung palalampasin niya ang huling biyahe. Hindi ko alam kung paano kami naghiwalay. Naramdaman ko na lamang na uminit ang aking mga mata. Ang ugong ng dyip. Ang alikabok na sing-itim ng takipsilim.
Malayo na si Danny ngunit gusto ko pa rin siyang sagutin. Gusto kong isigaw sa kanya: Tunay na madali ang tumanggap ng katotohanan. Ng katotohanang totoo nang talaga. Ano mang bigat ang kapalarang pasan mo sa iyong balikat o sapo ng iyong mga palad ay kaya mong batahin. Ang mahirap yakapin ay ang malupit na katotohanang darating pa lamang. Hindi pa dumarating ngunit tiyak ang pagdating. Si Kuya, anim na buwan siyang minahal ni Inang, naming lahat, ngunit pagmamahal hindi sa isang buhay. Tutoo, ang nagpapagalaw sa aming lahat ay ang matapat na pagmamahal sa isang taong bagaman at masasabing buhay pa, ay malaon nang patay.
Pinakakain nila si Kuya nang ako’y pumanhik sa bahay. Matagal din bago ako nakatulog ng gabing iyon.
Kamakalawa, ang libing ni Kuya ay sinaksihan ng maraming tao. Halos nakiramay ang buong bayan. Pakikiramay na mahigit nang anim na buwan naming nadarama. Pagkat sila, kami, si Inang, ay matagal na naghintay.