NAG-UUMPISA nang umusbong muli ang sigla sa bayan ng Sta. Cruz, Laguna maging mga karatig lugar sa buong kapuluan matapos ang mahigit apat na taong digmaan sa bansa. Makikita pa rin ang mga pira-pirasong mga gusali na unti-unting nililinis at isinasaayos. Ang bayang ito ay sadyang nakapalawak kung parasa kakaunting mga naninirahan. Napapaligiran ng matataas na damo ang munting bayan at nagkalat sa baku-baku at maalikabok na daan ang mga dumi ng kabayo. Karetela pa rin ang pangunahin sasakyan ng mga tao dito. Ang munisipiyong yari sa kahoy, kalahati lang nagagamit dahil warak ang kaliwang bahagi nito. Plano ng alkalde na ilipat ang munisipio sa ibang lugar, sakaling dumating na ang sapat na pondo para sa pagpapaayos ng kanilang munisipio.
Wala pa ring kuryente dito dahil inaayos pa ang napinsalang mga kawad at relay stations sa buong bansa na lubos na napinsala. De ga-as na sulo, lampara o petromax ang ilaw sa bawat tahanan tuwing gabi.
Pansin ang matinding kahirapan dahil bukod sa kakulangan ng suplay ng pangunahing mga pangangailangan ng mga tao,tulad ng mga gamot, tubig at pagkain, unti-unti na ring nawawala ang mga libreng rasyon mula sa mgaEstados Unidos at iba pang mga tulong mula sa iba’t ibang bansa. Abala ang pamahalaan na makapag umpisang muli ang lahat, sa muling tamasang kasarinlan at kalayaan kaya’t kulang ang atension nito sa mga maliliit na bayan.
Sa kabila nito, nakahihinga na ng maluwag ang mga tao dahil lumiliwanag na ang paligid sa mga abo at usok mula sa mga bakas ng digmaan.
Wala na ang mga ingay ng serena, mga malalakas na pagsabog ng bomba at ingay ng mga nag-uunahang mga punglo mula sa mga riple at pistola ng mga sundalong naglalaban. Wala na ang ingay ng mga nag-iyakan.
Hindi maikubling mabalot pa rin ng pighati ang lahat na tahanan. Karamihan sa kanila, nawalan kasi ng mga kamag-anak.
Ang magkapatid na sina Adela at Delfin ay kabilang sa mga naulila ng digmaan. Namatay ang kanilang mga magulang kasama ang bunso nilang kapatid nang bumagsak ang malaking bomba sa simbahansa San Ildefonso sa lalawigan ng Batanggas ilang buwan mula ng sumiklab ang digmaan. Nung araw na iyon, pansamantala nilang iniwan ang kanilang magulang at kapatid dahil naghahanap sila ng mapipilahang rasyon ng pagkain.
Ito na pala ang huling sandaling masisilayan nila ito.
Dinatnan nila ang kalunos-lunos na mga bangkay ng mga kaanak kasama ang iba pang mga nakikituloy roon, na tulad ng kanilang mga magulanghindi nakapag handa nang bumagsak ang bomba.
Halos matunaw ang mundo ng magkapatid ng maganap iyon.
Matapos mailibing ang labi ng mga nasawing kaanak, muli nilang nilikas ang lugar upang maghanap ng ibang makukublian. Mahigpit ang pagkakahawak nila sa mga gabing kinakailang lumikas. Kasama nila lagi ang iba pang mga kababayan na nawalan na rin tirahan.
Natatandaan nilang balot na balot ng takot ang mga tao habang nagtatago at tumatakas. Sa bawat putukan at mga pagsabog, niyayanig rin ang paligid ng mga taghoy at tangis ng mga kabataang musmos, lalo na ang mga kababaihan. Isang malupit na bangungot ang nakaraang digmaan para kina Delfin at Adela na tila, kamakailan lang naganap. Naririnig pa nila ang mga ungol at mga pagmamaka-awa sa mga gabi ng kanilang pagtulog.
Pinakamabagsik na kasama ng Japanese Imperial Army ang ilang kasapi na hindi naman talaga Hapon ngunit mga North Korean na tumakas sa kanilang bansa dahil sa kumunismong pamamahala sa lipunan. Ngunit ng bigyan ng papel ng mga hapon sa digmaan, tila mga tigreng nakawala sa kulungan dahil hayok sila sa laman. Marahas sa walang habas na pamamaslang sa mga taong walang laban at nagkalat ang pang-gagahasa sa mga kababaihan sa iba’t-ibang bayan.
~~~
Ang digmaan ang nagpalapit ng husto sa magkapatid na maging magka-agapay sa lahat ng oras sa tuwing naka-badya ang panganib sa kanila. Si Adela ay matanda mahigit tatlong taon ki Delfin.
Minsan ng ibinuwis ng binata ang kanyang buhay upang ipagtanggol si Adela sa kamay ng mga mapangahas na dayuhan. Natatandaan nila, siguro’y wala pang isang taon buhat ng manakop ang mga Hapon, napa-bilang si Adela sa pinag pipilian noon na manilbihan sa itinatayongGarrisonsa Ybaan, Batanggas. Dito talaga sila isinilang at lumaki hanggang sa sumapit ang digmaan. Inakala nilang magiging maayos sila sakaling mapili si Adela, dahil mapapalapit ito sa mga dayuhang militar. Ngunit sa hanay pa lamang, nakitaan na nila kung gaano kabangis ang mga mananakop. Nagkubli ang mag ama at nakita nila kung paano kaladkarin si Adela ng isa sa mga sundalong Hapon. Patago nilang sinundan ito, habang kinakaladkad ang nooy dalagitang si Adela papunta sa likod ng munisipyo ng Ybaan.
Naiyak ang ama ni Delfin ng laslasin ng bayonita ang damit ni Adela hanggang sa mahubad ito. Linaslas din ang bra at panty ng babae.Dahil sa katandaan, mahina na katawan ng ama ni Delfin kaya’t gustuhin man nito na tulungan ang dalaga, wala itong lakas ng loob at tibay dibdib upang ipagtanggol ang napipintong panghahalay sa anak na dalaga.
Nakita nilang sinipa si Adela ng Hapon hanggang sa humandusay ito sa lupa. Humahagolhol at namimilipit sa sakit ang babae. Awang awang si Delfin, lalo na ang kanyang ama. Napatingin ang lumuluhang ama sa binata at umusad..
‘Delfin.’
Nakikiusap ang mga mata nito na parang ang isinasaad, ‘Tulungan mo ang kapatid mo.’
Kahit kulang pa sa pagkalalakeang binatilyong si Delfin, inipon niya ang lakas sa kanyang sarili ng oras na iyon upang makagawa ng paraan na ipagtanggol si Adela. Dalawang dipa mula sa kanilang kinatatayuan, nakita ng binata ang kapirasong kahoy ng kamagong. Hindi na siya nag-aksaya ng panahon, kaagad siyang nagbigay ng habilin sa ama, habang naka kubli ang kanilang mga sarili. Pabulong na sinabi ni Delfin sa..
“Tay, ano man ang mangyari, huwag kayong sumunod. Sakaling makatakbo kami, pabayaan niyong makalayo kami. At kung sakaling palarin, magkita-kita tayo sa kina Tiyo Tasyo, sa susunod na buwan.”
Ang kina Tiyo Tasyo ni Delfin, nakababatang kapatid ng kanilang ina ay nasa San Ildefonso, mga tatlong bayan pa mula sa Ybaan.
Nagisip ang ama habang tumutulo ang luha nito. Tila wala ng ibang paraan lalo pa’t nakikita nilang nag huhubad na ang Hapon sa harap ni Adela. Nakangisi na tila demonyong pinagtatawanan ang nagmamaka-awang dalaga.
“S-sige anak. Mag iingat ka. Mag-ingat kayo. Tutulungan tayo ng dios, anak. Patnubayan ka nawa.”
Nang matiyak na walang makakakita, tuluyan ng iniwan nito ang ama at nag umpisang gumapang si Delfin papalapit kina Adela. Hanggang sa makarating ito sa nakita niyang sandata. Paluhod na ang Hapon sa gitna ng dalaga. Pilit na ibinubuka nito ang mga binti ni Adela. Naririnig niya ang iyak at pag mamaka-awa ng kapatid.
Nakatutok ang matulis na bayonita sa leeg ni Adela at ng dumantantay ang nagpupumiglas na pagkalalake ng hapon samabuhok na hiyas ng dalaga, kinilabutan ito at kinapitan ng labis na pagkatakot.
Mula sa likuran, umunday si Delfin ng isang malakas na hampas. Tumama ang kahoy sa batok ng Hapon. Kaagaad itong nangisay at napadapa sa hubo’t hubad na katawan ni Adela. Bumula ng dugo ang bibig nito dahil tila lumubog ang batok sa utak sa lakas ng pagkakapalo.
Hindi sila nag-aksaya ng panahon ng dalaga. Kahit pirapiraso ang mga damit, pansamantalang itinakip ng babae ang mga tela sa kanyang mga kaselanan, habang pahila siyang itinatakbo ni Delfin. Iniwan nilang nangigisay hanggang sa mawalan ng buhay ang Hapon. At kung sakaling makita sila ng mga oras na iyon ng mga kasamahan nito, tiyak na kamatayan ang haharapin nila.
Tinahak nila ang matataas na mga damo, papuntang silangan upang tumakas. Kahit nanghihina si Adela dahil sa takot nagpapasalamat siya’t hindi natuloy ang makahayop na pagnanasa sa kanya.
Napansin ni Delfin ang kalagayan ng kanyang kapatid kaya’t saglit silang huminto sa pagtakbo. Hinubad ng binata ang sout na maruming polo at ipinasuot sa kanyang Ate. Kahit hindi sapat, pinagkasya ito ng dalaga saka nila muling tinahak ang madamo at maputik na lupa. Hindi alintana ang mga kagat ng hayop at insekto sa masukal na landas na tinatahak nila.
Kailangan nilang lumayo. Habang tumatakbo papalayo, naalala ni Adela ang mga magulang.
“S-sina Inay D-Delfin.. Papano…?”
“Huwag kang mag-alala Ate, maayos po sila, kailangan nating makalayo bago nila makita ang nangyari sa kasama.”
Matapos ang ilang oras, pagod na pagod na ang magkapatid. Madilim na ang buong paligid at tanging munting liwanag ng buwan at mga bituin ang kanilang natatanglaw. Siguro’y hindi na mapapapadpad ang mga humahabol sa kanila dito. Siguro’y pwede silang magpahinga ng panandalian.
Sa isang puno ng kahoy, sa gitna ng malawak na damuhan, tumigil at naupo ang magkapatid Dito lang sila nakaramdam ng pagod. Sugat-sugat ang mga paa, binti at katawan nila.
Maririnig pa rin ang mga hikbi ni Adela, hindi niya inaasahan ang mga pangyayari. Napakabilis na parang kidlat. Kundi lang sa kanyang kapatid, alam ni Adela na magpupunyagi ang pang-hahalay na iyon. Subalit si Delfin.. naroon.. tumulong.
Napapikit si Adela, sunod sunod na pumatak ang kanyang luha. Naka upo sila dito. Hanggang sa maramdaman ni Delfin ang mahigpit na yakap ng kanyang Ate.
“S-Salamat Delfin. Salamat.” Mahigpit din ang pagkakayakap ng binata sa kanya.
“Ligtas ka na Ate. Ligtas ka na. Huwag ka ng mag-alala.”
Nakatulog silang magkayakap upang pawiin ang malamig na gabi.
~~~
Nagising si Delfin dahil tila may tumutusok sa kanyang tagiliran. Naalimpungatan siya sa liwanag ng paligid. Halos papalabas na ang araw, hanggang sa maaninag niya ang hugis ng dalawang tao na nakatayo sa kanilang kinalalagyan.
“S-Sino kayo? A-anong ginagawa niyo dito.” Narinig ni Delfin ang tinig ng matandang lalake. Kasama nito ang isa pang matandang babae. Nakatutok sa kanila ang isang mahabang baril.
Nabuhayan ng tuluyan ang pagkatao ang binata at tinapik niya ang kanyang kapatid na mahimbing ang tulog sa kanyang bisig.
“A-Ate.. gising, Ate..” Bahagyang iniusog ni Delfin ang katawan nila upang mas maisampa pa sa punong kahoy ang kanilang katawan.
Unti-unti na ring nagising si Adela. Nakita niya rin ang nakatutok na riple.
“H-Huwag po kayong mag-alala, mga taga Ybaan po kami, tu-tumakas po kami..”
“Ala ey Goryo, alisin mo nga iyang iskupita mo at natatakot ang mga bata.” Sambit ng matandang babae. Tinabig nito ang hawak na baril ng lalake, at lumuhod sa kinahihigaan nina Delfin.
“A-Ano bang nangyari sa inyo, sugat sugat kayo.. at saka itong kasama mo, ey naninigas na sa lamig ah. Bakit ka ba nakahubad ineng..”
Napa-atras na rin si Adela. Tila nakiramdam muna ng sandali. Nababalot siya ng hiya dahil halos nakabuyangyang ang kanyang kaluluwa sa halos walang saplot na katawan.
“Pa-pasensiya na po, tumakas po kasi kami sa mga hapon.”
“Nakow, Bering..” Sambit ng lalake, napakamot ng ulo. “Aba eh, baka kung makapahamak tayo di-yan eh, tara na’t iwanan na natin sila.”
Napatingala ang matandang babae ki Goryo.
“Ikaw naman, kita mo na ang kalagayan ng mga bata eh, kahit kailan ka talaga.” Inirapan ng babae ang matandang lalake.
“Mag-asawa ba kayo Ineng?” Tanong nito ki Adela na noo’y dilat na dilat na ang mga mata.
Nagkatinginan ang magkapatid. Saka sumagot ang dalaga.
“H-Hindi po, magkatapid po kami, tumatakas po kami sa mgal hapon.. ka-kasi po..” Paliwanag ni Adela ngunit naudlot dahil tila nabalot siya ng hiya.
“Tsk, Goryo, kunin mo nga iyang balabal ko’t kawawa naman itong.. Ano gang pangalan mo Ineng?”
“A-Adela po..” Mahinang tinig ng dalaga.
“Nakuw Bering naman, hayaan na natin sila ah…”
“Kunin mo na..” Sigaw ng matandang babae. Saka muling ibinaling sa kanila ang pangingin ng matandang babae. “Pasensiya ka diyan sa asawa ko’t nakuw, walang puso ang demonyong ito..”
Sa isip, natawa ang magkapatid sa narinig na pagbibiro ng matanda.
Pero sa kanilang damdamin, medyo maluwag na ang pakiramdam nila. Bagama’t nagdadabog si Goryo, kinuha nito ang balabal ni Aling Bering sa loob ng bayong na nasa ibabaw ng karetang hila ng kalabaw.
“Papunta kami sa bukid, kahit naman giyera eh kailangan namin maghanap ng makakain mga Ineng. Ay siyangapala, sigurado’y gutom na rin kayo.. I-ito, ibalot mo muna diyan sa katawan mo’t me kamote kami ri-yan.”
Iniabut ng babae ang balabal ki Adela at mabilis namang itinapis ito ng dalaga sa buo niyang katawan. Panay naman ang dabog ng matandang lalake, ngunit wala siyang nagawa. Hanggang sa ibigay na ni Aling Bering ang nilagang kamote sa magkapatid. Isinakay sila sa kareta at humayo ang humihilang kalabaw, papalayo.
Inilahad nila ang mga pangyayari sa mag-asawa habang naglalakbay.
Inaruga sila ng mag-asawa ng dalawang araw sa kanilang kubo. Dalawang binatilyong apo ang kasama ng mga matanda. Binigyan sila ng damit at pinabaunan ng mga nilagang saging para sa kanilang muling paglalakbay.
Sa San Ildefonso ang napagkasunduan nilang puntahandahil naroon ang halos kamag anak ng kanilang ina at ito rin ang kasunduan nila ng kanyang ama.
Ligtas sila doon.
Mga apat napung araw at gabi ang lumipas, nagkita muli sila ng kanilang ina, ama at kapatidsa San Ildefonso.Masaya silang nabuong muli ang kanilang pamilya. Ngunit dito na rin pa rin sila ihihimlay nina Delfin at Adela, dahil lamang sa trahedya sa loob ng simbahan.
Mula ng maganap ito, at mula ng tumakas sila sa Ybaan, isinumpa ni Delfin na protektahang maigi si Adela. Naligtasan nila ang mga madugong pambobomba. Ang mapa-gitna sa nag uunahang mga bala. Kaya’t batid nilang kakayanin nila ang mga susunod pang pagsubok, sa nagpapatuloy na digmaan. Nagsilbing sandigan ni Adela ang kapatid. Nakakalunod para ki Adela na arukin ang pagpapahalaga sa kanya ng kapatid. Ang respeto, ang pangangalaga.
Hindi nila mabilang mga lugar na kanilang napuntahan sa mga pagtakas, paglikas at pagtago. Sa awa ng dios, bagama’t minsan nakakaranas sila ng pagka gutom dahil salat sa pagkain, ligtas nilang naitawid ang maraming araw ng mga pangamba at panganib.
Hanggang sa isang araw narinig nila ang balitana papaalis na ang mga hapon sa bansa matapos sumuko. Muli nilang niyakap ang mga sarili. Sanay narito ang kanilang mga magulang at ang kapatid. Umiiyak sila sa tabi, habang nagkakasiyahan ang mga tao sa balitang tapos na ang digmaan.Tapos na ang mahabang araw na pagtakbo, pagkubli at mga nakakatakot.
~~~
Napunta sila sa Santa Cruz, Laguna nang tuluyan ng maka-alis ang mga hapon at pumalit ng panandalian ang mga sundalong Amerikano. Kaunti ang mga tao doon at hindi gaanong napinsala ang lugar. Kapwa hindi nakapag-arap ng husto ang kapatid. Buti pa si Adela, umabut ng grade three ngunit si Delfin, hanggang unang baytang lang ito. Ngunit dahil impuwensiya ng banyagang America ang pag-aaral noon, marunong silang magsulat at magbasa. Tama na ito sabi ng kanilang mga magulang noon. Maliban kasi sa labis na kahirapan, iilan lang naman ang paaralan sa buong bayan sa dati nilang lugar.
Sa kabila ng kanilang kakulangan, nakahanap ng mapapasukan si Adela bilang serbedora sa kainan ni Acong, isang dayuhang negosyanteng Chinese na inabut na ng giyera sa Pilipinas at dito na rin nakapag asawa. Siya na yata ang nagdala at nagpalasa sa mga Pilipino ng mga mumurahing mami at iba pang mga klase ng Chinese noodles.
Maingay na amosi Acong na malakuliglig kung mag-talak sa mga empleyado nito. Pilit ang pananagalog na nangingibabaw pa rin ng pagiging intsik kahit me katagalan ng naninirahan sa Pilipinas. Mabagsik siya sa mga tauhan ngunit hindi ki Adela dahil masipag ito. At maganda. Lihim niyang pinagnanasaan ang dalaga.
Si Delfin ay namamasukan naman bilang pahinante sa trucking na kumakarga ng buhangin at boulders dahil sa kabi-kabilaang constructions nagaganap sa ibat ibang lugar.
Sa taong ito, 23 anyos na si Adela at 19 na si Delfin.
Si Delfin ay lumaking makisig dahil sa banat ang katawan sa samut’ saring trabaho na kanyang pinasukan. Sa taas na 5’7 at malaking pangangatawan, mala-Adonis na ang itsura nito sa panahong iyon. Kung pagmamasdan ng maigi, may itsura si Delfin kahit medyo maitim ang balat nito. Matangos ang kanyang ilong, manipis ang labi. Maamo ang mapang akit na mga mata na napapaligiran ng mahabang pilik-mata.
Si Adela naman ay nagdalagang payat at may kaliitan sa taas na 5’3. Balingkinitan ang katawan. Humaba na ang kanyang buhok. Kuminis at kumintab na ang morenang balat nito. Katamtaman ang laki ng nakatayong mga dibdib. Kaakit akit na ang kanyang makinis na mukha. Ang manipis na labi. Ang medyo singkit na mata, at manipis na kilay.
Hikahos ang buhay. Ngunit tinatamasa nila ang kalayaan at kasarinlan. Sa isang barong-barong na bahay na tinirikan nila bunsod ng pagmamagandang loob ng mag-asawang Aling Filomena at Mang Berting, pinagsasaluhan ng magkapatid ang halos anim na dipang bahay — na yari sa mga pira-pirasong lawanet, kahoy at mga yerong napulot nila — at pinagtagpi-tagpi.
Magkatabi silang natutulog sa sahig na lupa. Ang lupa na nilalagyan lang nila ng pinagtabi-tabing karton at sakong itinahi ang nagsisilbing kubre saka nila nilalatagan ng banig.
Masaya at kumportable na sila dito.
Sa kabila ng kanilang kahirapan naroon pa rin ang pangako ni Delfin na tulungan at alalayan si Adela. Ganap na silang mga babae at lalake ngunit malalim pa rin ang kanilang turingan bilang magkapatid. Nasanay na sila sa simpleng pamumuhay. Kung minsan, sa mga kwento ng magagandang alala, tumatawa sila at nasisiyahan. Kahit isang saglit nang mahirap na buhay — masaya sila.
Muling sinubok ang tatag ng dalawa, ng minsan mabalitaan ni Delfin na binastos ni Acong si Adela. Hindi nagtapat ang dalaga sa buod ng pangyayari ngunit hindi ito nakaligtas sa kaalaman ng binata. Sinugod niya si Acong ng alas dos ng hapon, tatlong araw ang nakalipas ng maganap ang umano’y pang lalamas nito sa dibdib ni Adela. Halos maihi si Acong sa salawal ng batakin ni Delfin ang mala-patpat na katawan ng intsik at isabit ang katawan at damit nito sa nakausling de kuatrong pako sa dingding. Walang nagawa si Adela sa kabila ng pakiusap nito na itigil ni Delfin ang ginagawa sa amo.
Sinakal nito si Acong, sinampal at binalaan.
“Kapag inulit mo pa ang ginawa mo sa kapatid ko, tatadtadin kitang pino at isasama sa niluluto mo. Nakakaintindi ka?”
“O-oo Dekfin, Oo. P-palensiya.. palensiya na..” Pagmamaka-awa ni Acong.
Mula noon, ingat na ingat na si Acong sa dalaga.
~~~
Maraming araw ang lumipas, nagtataka si Delfin kung bakit marami ang nabibighani sa kanyang kapatid. Ilan sa kanyang mga kasamahan na nakakita na ki Adela, nakikiusap ng tulong na maligawan ang kanyang kapatid. Ngunit mabilis na umiinit ang ulo ni Delfin sa mga ganitong pasaring kaya’t tinantanan siya ng mga kasama. May oras, tuwing nag iisa, napapa isip si Delfin kung bakit dumadami ang mga umaaligid sa kanyang kapatid. Ang mga malagkit na tingin ng mga kalalakihan sa tuwing naglalakad si Adela sa bayan. Nakapagtataka, para ki Delfin. Ano ba ang naroon sa aking kapatid upang marami ang magka-interes?
Hindi pa niya mawari, hindi niya maintindihan.
Hanggang isang gabi. Tapos na silang mag-hapunan. Naghahanda na silang matulog at nag-aayos na ng kulambo si Delfin ng pumasok si Adela na katatapos lang sa paghilamos. Basa ang katawan nito, kaya bakat na bakat sa sout na manipis na puting bestida ang buong katawan ng dalaga. Sana’y na si Delfin na sa ganitong oras, hindi nag susuot ng bra si Adela. Pero sa oras na ito, napatigil si Delfin sa kanyang ginagawa at pinagmasdan ang katawan ng kapatid na naaninag ng liwanag mula sa maliit na lampara sa sahig. Nakita niya ang maliit ngunit matulis at kulay tsokolateng mga utong ni Adela.